PROGRAMME
Riccardo Nova,
The book of women | StrI parvam (2025)
for an Indian Carnatic singer, three female singers and ensemble, world premiere
Saint Kassiani,
Troparion, Stichera, Hymns (9th Century)
Pérotin,
Beata Viscera(ca 1200)
From the Livre Vermeil de Montserrat,
Excerpts (ca 1399)
From the Cyprus Manuscript,
Marian motets (ca 1420)
CAST
Lila Hajosi, conductor
Varijashree Venugopal, voice
Irini ensemble, six voices:
Eulalia Fantova, mezzo-soprano
Laura Lopes, mezzo-soprano
Clémence Faber, mezzo-soprano
Julie Azoulay, contralto
Lauriane Le Prev, contralto
Fanny Chatelain, contralto
Ictus ensemble:
Aisha Orazbayeva: violin
Aurélie Entringer: viola
Eva Reiter: viola da gamba
Tom De Cock: percussion
Jean-Luc Plouvier: synthesizers
PRODUCTION
Production: Ictus
Co-Production: Ma Festival
THE BOOK OF WOMEN brings together on stage the early music vocal ensemble IRINI, the contemporary music ensemble ICTUS and the Indian singer Varijashree Venugopal. This ambitious, historical and speculative project combines medieval music for women's voices with a new work for voice, ensemble and electronic sounds, inspired by the Mahabharata. THE BOOK OF WOMEN explores the theme of female power in the late Middle Ages, particularly during the Gothic period. The aim is to evoke the power of Mary, the courage of women and all the miracles performed by female saints.
It won't be a mass at the Ecole des Enfants de Marie, this is guaranteed! Instead, it's going to be loud, very loud: seven passionate singers with body percussion in the mix.
THE BOOK OF WOMEN
The idea for the Book of Women sprung from two images. The first, drawn with cartoonish precision in a 13th century prayer book (the De Brailes Hours) shows the Virgin Mary punching the devil. The second is of Hindu goddess Durga, eyes blazing and weapons in her arms to rid the earth from evil, summoned in the Sanskrit epic the Mahābhārata. Guided by this imagery of formidable women in medieval Christianity and Indian mythology, Ictus and vocal ensemble Irini combine devotional songs for Mary from the 13th to 15th centuries with a new composition by Riccardo Nova around the Mahābhārata. In this speculative borderland between cultures and times, Mary is praised with body percussion and the refined intonation of early music voices and Indian Carnatic singing blend on the cyclical rhythm of mantras, while contemporary sonic constructions rival in rhythmic and harmonic complexity with ars subtilior motets.
Empress of Hell
In one of the best-loved tales of the Middle Ages, a cleric named Theophilus signs a pact with the devil offering his soul in return for worldly success. Too remorseful to enjoy his new riches, he prays for help to the Virgin Mary, who duly wrestles the deed away from the devil and returns it to her devotee. In the 13th century, Theophilus’s story became ubiquitous appearing in stained glass, sculptures and prayer books (like the De Brailes Hours). With the cult of Mary on the rise, feast days and ceremonies devoted to the Virgin multiplied. She was adored in courtly love poetry, as fertility symbol recalling pagan rites, as Queen of Heaven, but also—largely forgotten now— as the Empress of Hell, whose pity could rescue even the murkiest of sinners from eternal damnation. While in theology Mary only brings about her salvations through intercession with Christ, in practice, myriad miracle stories circulating Europe between the 13th and the 15th centuries starred her as an autonomous all-powerful sorceress dominating angels and devils alike. Upending the conventional notion of a reserved Madonna, here we see a woman boldly asserting her power in medieval Christian culture known for silencing female voices from society.
It is this neglected imaginary of feminine power that Irini ensemble’s director Lila Hajosi seeks to recover for this first project with Ictus. One place she’ll look, is the Cantigas de Santa María, composed at the court of King Alfonso X of Castile in the second half of the 13th century. This is one of the largest collections of accounts of Mary’s miracles, almost all set to music as ballads. Fitted to well-known secular melodies, the texts tell of Mary’s interventions for sinners like Theophilus and seduced nuns in a strikingly vivid manner, underscoring the everyday reality of her divine power.
The word became flesh
It was through a growing edifice of liturgy, feast days, masses and prayers that Marian devotion became a constant of daily life around 1200 in the Roman Christian world. It must have been for one of such Marian ceremonies that Pérotin, famous re-newer of the music at the Notre Dame Cathedral in Paris, wrote his monophonic conductus Beata Viscera. The song’s rhymed Latin poetry by Philip the Chancellor celebrates the mysterious conception of Christ in Mary, who impregnated by God’s word gave birth to his son while remaining virgin. The first verse’s explicit invocation of Mary’s flesh— beata viscera translates to “blessed flesh”—is intriguing when read against the negation of the sensuous, female body in the medieval church. Inspired by the ‘fleshiness’ of Pérotin’s conductus, Hajosi and her Irini singers will turn that ascetic medieval ideal inside out. They perform the song with body percussion, letting the creative strength of their bodies speak, perhaps summoning a band of frenzied Bacchae rather than the more familiar image of the virgin who is “nothing but ears, with just a bit of mouth, eyes and as much hand and leg as is needed to reach out and follow after Him”, to borrow words from feminist intellectual Luce Irigaray. After all, as Irigaray suggests, it is also possible to interpret God’s incarnation by Mary as the ultimate expression of artistic creation:
« What does it mean that the word is made flesh? [H]ow do we account for all the works of art which that prophecy gave rise to? What energy let them root and flourish, through the centuries, as places where the divine lives and breathes? Are the desire and the sharing of the flesh not at work here? Don't they sing here? Don't they paint? Sculpt? Speak? »
A glimpse at the musical life of medieval pilgrims suggests that corporeality did have a place in Marian religious devotion. The Llibre Vermell de Montserrat (1399) offers some insight into the soundscape at Mary’s shrine in the convent of Montserrat, an important pilgrim’s sanctuary from the 11th century in the mountains near Barcelona. There, the Virgin is still venerated as a source of fertility and delight. The Llibre Vermell contains ten songs for use at the sanctuary. Some, like “Cuncti simus concanentes”, have a tantalizing dance-like quality. A small note accompanying the manuscript’s pieces suggests that the atmosphere among the streetwise visitors gathered at the shrine must have been quite exuberant: “Pilgrims who want to sing and dance should only sing chaste and devout songs. Therefore, some are written here.” One can only imagine what went on before the arrival of these devout songs.
Goddesses, Mantras and Numbers
The image of an all-powerful Mary rescuing sinners without Christ by her side wasn’t obvious in the Christian tradition. Even though her sway over hell relied on her awe-inspiring sinless purity, Mary’s autonomy as Empress of Hell was troubling to the Council of the Catholic Church and eventually led to a ban on this imagery. In Indian mythology, on the other hand, powerful warrior goddesses are omnipresent. And much less serene. While Mary remains smiling demurely even when punching the devil, Durga and Kali are adorned with garlands of bloody skulls, armed with sword, shield and “eyes the color of smoke”. Destructive or protecting, the feminine divine plays an important role in the Mahābhārata. This vast Sanskrit epic of almost 100,000 verses, which claims to contain everything that exists, is regarded as one of the most important sources of South Asian religious and social thought. It was composed sometime between 400 BCE and 400 CE, drawing on older oral traditions, and became a constant presence in South Asian artistic expression as the subject of dance, song, novels and tv shows. In modern India, its female characters have become popular symbols for women empowerment and focal points for feminist re-writings.
Attracted by ‘the sound of language’ in the recitation of the Mahābhārata’s Sanskrit verses, Italian composer Riccardo Nova has been bringing fragments of the epic’s labyrinthine non-linear narrative into his own cyclic, microtonal sonic world since 2014. He does so in collaboration with Varijashree Venugopal, an expert singer of Carnatic, or South Indian classical music, in which Nova has been immersing himself since the 1990s. More recently his hybrid musical language has also come to reference medieval polyphony, making it resonate beautifully with the Marian songs in this project.
At the center of the Mahābhārata’s kaleidoscope of winding stories runs the tale of a violent war between two groups of cousins, the five divine Pāṇḍava brothers and the hundred demonic Kauravas. The divine brothers eventually win, but the war leaves both armies and the whole world in near destruction. Nova’s new work for Ictus, Venugopal and Irini ensemble focuses on the 11th of the epic’s 18 books, the “Book of the Women”, where sisters, wives and mothers grieve the slain warriors and criticize the war. But just as the Pāṇḍavas do in search of victory in the war, Nova begins his work by invoking warrior goddess Durga with a mantra. He chose a traditional Vedic mantra, the Ekā mantra, essentially a series of numbers representing different powers asked to the God. Recited on a few tones, the mantra’s strict metric structure will give way to fierce body percussion—making the goddess’s sonic invocation recall Pérotin’s fleshy Beata Viscera¬¬. Nova also composed a new mantra for Kunti, the mother of the Pāṇḍava brothers who grieves along with the women in the 11th book. Despite an impotent husband, she got her sons with different deities by using a powerful mantra. As with Mary’s virgin birth, here too the word became flesh. Kunti’s powerful mantra, merely described in the Mahābhārata, receives a sounding body by Nova. He will even turn the common monophonic chanting of mantric recitation into a microtonal polyphony for four voices creating myriad complex harmonic colors: all derived from that magic sequence of numbers in the Ekā mantra.
Nova’s approach is not unlike the intricate mathematical conception of composition characteristic of the ars subtilior style in the Cyprus Manuscript (Codex Turin J.II.9), another treasure trove of Marian devotional songs that will be explored in this project. In this rarely performed early 15th century collection, destined for the French court that had been controlling Cyprus since the time of the crusades, you find some of the most daringly complex musical expressions of Mary’s cult. Celebrating almost the whole litany of ideals ascribed to her—from her beauty adored in courtly love poetry to her motherly love, her “ineffable virtue” and “sea of grace”—these isorhythmic motets superimpose multiple rhythms and texts into a dense constellation of metrical order and symbolism, designed for divine ears to decode.
Text by Anna Vermeulen
THE BOOK OF WOMEN
Twee afbeeldingen liggen aan de basis van het idee voor The Book of Women. Op de eerste afbeelding zien we de Maagd Maria die de duivel een vuistslag in het gezicht verkoopt. Het gaat om een met karikaturale precisie getekende miniatuur in De Brailes Hours, een getijdenboek uit de 13e eeuw. De tweede afbeelding stelt de hindoegodin Durga voor, met vlammende ogen en wapens in haar handen om de wereld te verlossen van het kwaad dat wordt beschreven in het Sanskriet epos de Mahābhārata.
Met deze beelden van ontzagwekkende vrouwen uit het middeleeuwse christendom en de Indische mythologie als leidraad gingen Ictus en het vocaal ensemble Irini aan de slag. Het resultaat: aan Maria gewijde liederen uit de 13e en 15e eeuw in combinatie met een nieuwe compositie van Riccardo Nova met de Mahābhārata als thema.
In dit speculatieve overgangsgebied tussen culturen en tijdperken wordt aan de hand van lichaamspercussie een lofzang gebracht voor Maria. De fijnzinnige toonzetting van de stemmen uit de oude muziek en de intonatie van de Carnatische Indische zang vervlechten zich op het cyclische ritme van mantra’s, terwijl de hedendaagse geluidsconstructies qua ritmische en harmonische complexiteit wedijveren met de ars subtilior motetten.
KEIZERIN VAN DE HEL
In de hoofse poëzie wordt de maagd Maria aanbeden als Koningin van de Hemel, als vruchtbaarheidssymbool dat refereert naar heidense rites, maar ook – en dat zijn we vandaag vrijwel volledig uit het oog verloren – als Keizerin van de Hel, die vervuld van medelijden de meest onvergeeflijke zondaars van de eeuwige verdoemenis kan redden. Hoewel Maria volgens de theologische leer haar verlossingen alleen op voorspraak van Christus tot stand brengt, doen tussen de 13e en 15e eeuw in Europa talloze mirakelverhalen de ronde, waarin Maria wordt afgeschilderd als een zelfbeschikkende, almachtige toverheks, die de scepter zwaait over engelen en demonen. In tegenstelling tot de klassieke voorstelling van een ingetogen Madonna zien we hier het beeld van een vrouw die met hand en tand haar gezag laat gelden binnen een middeleeuwse christelijke cultuur die er nochtans om bekendstaat vrouwen het zwijgen op te leggen.
Net dit miskende beeld van de vrouwelijke autoriteit wil Lila Hajosi, directrice van het ensemble Irini, reconstrueren in haar eerste project met Ictus. Ze verdiepte zich daartoe onder meer in de Cantigas de Santa María, die in de tweede helft van de 13e eeuw werden gecomponeerd aan het hof van koning Alfons X van Castilië. Dit is een van de grootste compilaties van mirakelverhalen van Maria, die vrijwel zonder uitzondering als ballades op muziek zijn gezet. De teksten zijn aangepast aan bekende seculiere melodieën en beschrijven op een opmerkelijk levendige manier de tussenkomst van Maria bij de verlossing van zondaars als Theophilus of van gevallen nonnen. Deze getuigenissen zetten de alledaagse realiteit van haar goddelijke macht in de verf.
HET VLEESGEWORDEN WOORD
Door het almaar toenemende aantal liturgieën, feestdagen, misvieringen en gebeden groeide de Mariaverering rond 1200 uit tot een vaste waarde in het dagelijkse bestaan binnen de rooms-christelijke wereld. Het zal wellicht voor een van deze mariale vieringen zijn geweest dat Perotinus, de befaamde muziekvernieuwer van de Notre-Dame-kathedraal van Parijs, zijn eenstemmige conductus Beata Viscera schreef.
De Latijnse gedichten op rijm van Filip de Kanselier verheerlijken de bovennatuurlijke ontvangenis van Christus in Maria, die door het woord van God werd bevrucht en als maagd zijn zoon heeft gebaard. De expliciete verwijzing naar het vlees van Maria in de eerste versregel – beata viscera betekent ‘gezegende schoot’ – klinkt intrigerend tegen de achtergrond van de middeleeuwse kerk die het zinnenprikkelende vrouwenlichaam loochende. Hajosi en de zangeressen van Irini lieten zich inspireren door de ‘schoot’ van het conductus van Perotinus om dit middeleeuwse ascetische ideaal op zijn kop te zetten.
Ze vertolken het lied met lichaamspercussie waarbij ze de creatieve kracht van hun lichaam laten spreken en eerder het beeld oproepen van een groep uitzinnige Bacchanten dan het vertrouwde plaatje van een maagd die “niets anders is dan oren, met slechts een beetje mond, ogen en net zoveel handen en benen als nodig zijn om de hand te reiken en haar te volgen”, zoals de feministische intellectueel Luce Irigaray het formuleert. Irigaray geeft effectief ook aan dat Gods vleeswording via Maria kan worden geïnterpreteerd als de ultieme uiting van artistieke creativiteit:
“Wat betekent de uitdrukking vleesgeworden? Welke uitleg kunnen we geven aan al die kunstwerken die de aanzet hebben gegeven voor deze profetie? Welke dynamiek heeft hen de kracht gegeven om doorheen de eeuwen te wortelen en te ontluiken als oorden waar het goddelijke huist en ademt? Zit hierachter dan niet het verlangen en het delen van het vlees? Wordt hier niet gezongen? Geschilderd? Gebeeldhouwd? Gesproken?”
Een blik op het muzikale leven van de middeleeuwse pelgrims laat zien dat lichamelijkheid wel degelijk aanwezig was in de religieuze Mariaverering. Het Llibre Vermell van Montserrat (1399) gunt ons een inzicht in het klanklandschap van het Mariaheiligdom in het klooster van Montserrat, een belangrijk 11e-eeuws pelgrimsoord in de bergen nabij Barcelona. De Heilige Maagd wordt er nog steeds aanbeden als bron van vruchtbaarheid en vreugde. Het Llibre Vermell bevat tien liederen die geschreven zijn voor gebruik in het heiligdom. Sommige van die composities, zoals ‘Cuncti simus concanentes’ hebben een verleidelijk, dansbaar kantje.
Een kleine aantekening bij de werken in het manuscript laat uitschijnen dat de sfeer onder de bezoekers van het heiligdom behoorlijk uitbundig moet zijn geweest: “Pelgrims die willen zingen en dansen, moeten zich beperken tot kuise en vrome gezangen. Daarom staan er hier enkele neergeschreven.” Wij kunnen ons maar al te goed inbeelden hoe het eraan toeging voordat deze vrome liederen werden opgelegd!
GODINNEN, MANTRA’S EN GETALLEN
Het beeld van een almachtige Maria die zondaars verlost, zonder Christus aan haar zijde, was geen evidentie in de christelijke traditie. Hoewel haar heerschappij over de hel gegrond was op haar ontzagwekkende puurheid, volledig gevrijwaard van zonden, vond het concilie van de katholieke kerk Maria’s autonoom handelen als keizerin van de hel zo stuitend dat het uiteindelijk een verbod op deze beeldtaal uitvaardigde. In de Indiase mythologie daarentegen zijn krachtige krijgsgodinnen alomtegenwoordig. En trouwens veel minder sereen ... Terwijl Maria ingetogen blijft glimlachen, ook wanneer ze de duivel slaat, zijn Durga en Kali getooid met slingers van bloederige schedels, gewapend met een zwaard en schild, en afgebeeld met ‘rookkleurige ogen’. Zowel de destructieve als de beschermende kant van de vrouwelijke godheid speelt een belangrijke rol in de Mahābhārata. Dit gigantische Sanskriet epos van om en bij de 100.000 verzen beweert alles te omvatten wat bestaat en wordt beschouwd als een van de invloedrijkste bronnen van het religieus en sociaal denken in Zuid-Azië. Het werd ergens tussen 400 voor en 400 na Christus geschreven en bouwt voort op vroegere mondelinge overleveringen. De Mahābhārata is alomtegenwoordig in de Zuid-Aziatische kunstuitingen, als onderwerp voor dans, zang, romans en tv-programma’s. In modern India staan de vrouwelijke personages voor populaire symbolen van vrouwenemancipatie en speerpunten voor feministische bewerkingen.
Geboeid door de ‘klank van de taal’ in de voordracht van de Sanskriet verzen uit de Mahābhārata, verwerkt de Italiaanse componist Riccardo Nova sinds 2014 fragmenten van het niet-lineaire, zelfs labyrinthische verhaal in zijn eigen cyclische, microtonale klankuniversum. Hij doet dit in samenwerking met Varijashree Venugopal, een zangeres met expertise in Carnatische ofwel Zuid-Indiase klassieke muziek, waarin Nova zich al sinds de jaren 90 verdiept. De laatste tijd grijpt hij in zijn hybride muziektaal terug naar de middeleeuwse polyfonie, die prachtig resoneert met de Marialiederen in dit project.
Centraal in de verhalenstroom van de Mahābhārata staat het relaas van een gewelddadige oorlog tussen twee groepen neven, de vijf goddelijke broers bekend als de Pāṇḍava’s en de honderd kwaadaardige Kaurava’s. De goddelijke broers zullen uiteindelijk zegevieren, maar de oorlog brengt de twee legers en de hele wereld aan de rand van de afgrond. Riccardo Nova’s nieuwste werk voor Ictus, Venugopal en Irini zoomt in op het 11e van de 18 boeken van het epos, het ‘Boek van de vrouwen’ waarin zussen, echtgenotes en moeders rouwen om de gedode krijgers en hun beklag doen over de oorlog. Net zoals de Pāṇḍavas doen in hun zoektocht naar de overwinning, begint Nova zijn werk met een mantra om de krijgsgodin Durga aan te roepen. Hij koos voor de Ekā, een traditionele Vedische mantra, die hoofdzakelijk uit een reeks getallen bestaat die de verschillende krachten symboliseren die aan de godheid worden gevraagd. De strakke metrische structuur van de mantra, die slechts op een paar noten wordt gereciteerd, krijgt versterking van een energieke lichaamspercussie, waardoor de klankrijke aanroeping van de godin doet denken aan de ‘vleselijke’ Beata Viscera van Perotinus.
Nova componeerde ook een nieuwe mantra voor Kunti, de moeder van de Pāṇḍava’s die samen met de vrouwen in het 11e boek haar leed klaagt. Met de hulp van een krachtige mantra kreeg Kunti vijf zonen bij verschillende godheden, en dit terwijl haar echtgenoot impotent was. Net als bij de maagdelijke geboorte uit Maria, is het woord ook hier vlees geworden. De componist voorziet de mantra van Kunti, die sober wordt beschreven in de Mahābhārata, van een klankcorpus. Hij zet de gangbare eenstemmige zang bij het chanten van mantra’s om in microtonale polyfonie voor vier stemmen, waardoor ontelbaar veel complexe harmonische kleuren ontstaan, stuk voor stuk afgeleid van die magische getallenreeks in de Ekā-mantra.
Nova’s werkwijze doet denken aan het complexe wiskundige schema van de compositie, dat typerend is voor de ars subtilior stijl van het Manuscript van Cyprus (Codex Turijn J.II.9), een andere schatkamer van Marialiederen die in het kader van dit project onder de loep worden genomen. Deze zelden uitgevoerde verzameling van vroeg 15e-eeuwse werken bedoeld voor het Franse hof – dat sinds de kruistochten de scepter zwaaide in Cyprus – bevat een aantal van de meest doorgedreven complexe muziekuitingen van de Mariacultus. In deze isoritmische motetten, die nagenoeg de hele litanie van idealen verheerlijken die aan haar worden toegeschreven – van haar schoonheid die wordt bewierookt in de hoofse liefdespoëzie, haar ‘niet in woorden uit te drukken deugdzaamheid’ en ‘zee van genade’ tot haar moederliefde – overlappen allerlei ritmes en teksten elkaar in een compacte, metrisch en symbolisch geordende constellatie, bedoeld om te worden ontcijferd door goddelijke oren.
Tekst: Anna Vermeulen
Vertaling uit het Engels: IsoTranslation
THE BOOK OF WOMEN réunit sur scène l'ensemble vocal de musique ancienne IRINI, l'ensemble ICTUS et la chanteuse indienne Varijashree Venugopal. Cet ambitieux projet, historique et spéculatif combine musique médiévale pour ensemble de femmes avec une nouvelle œuvre pour voix, ensemble et sons électroniques, inspirée du Mahabharata et commandée à Riccardo Nova. THE BOOK OF WOMEN explore le thème de la puissance féminine à la fin du Moyen Âge, et plus précisément pendant la période gothique. L'objectif est d'évoquer le pouvoir de Marie, le courage des femmes et tous les miracles accomplis par les saintes. Ce ne sera pas la messe à l'Ecole des Enfants de Marie, on vous le promet ! Ce sera plutôt fort, très fort : sept chanteuses passionnées, et des percussions corporelles pour soutenir le tout.
THE BOOK OF WOMEN
L'idée du Livre des femmes est née de deux images. La première, dessinée avec une précision caricaturale dans un livre de prières du XIIIe siècle (le De Brailes Hours), montre la Vierge Marie frappant le Diable de son poing. La seconde est celle de la déesse hindoue Durga, les yeux en feu et des armes dans les bras pour débarrasser la terre du mal, telle qu’invoquée dans l'épopée sanskrite du Mahābhārata.
Guidés par cette imagerie de femmes exceptionnelles dans la chrétienté médiévale et la mythologie indienne, Ictus et l'ensemble vocal Irini se proposent de combiner des chants dévotionnels à la louange de Marie, datant des 13e et 15e siècles, avec une nouvelle composition de Riccardo Nova autour du Mahābhārata.
Dans cette zone-frontière spéculative entre les cultures et les époques, Marie sera louée avec des percussions corporelles ; l'intonation raffinée des voix de la musique ancienne et celle du chant carnatique indien se mêleront sur le rythme cyclique des mantras ; et les constructions sonores contemporaines rivaliseront de complexité rythmique et harmonique avec les motets de l'Ars Subtilior.
Impératrice de l’Enfer
Dans la poésie de l'amour courtois, la Vierge Marie était adorée comme Reine du Ciel, comme symbole de fertilité rappelant les rites païens, mais aussi — on l'a largement oublié aujourd'hui – en tant qu’Impératrice de l'Enfer, dont la pitié pouvait sauver de la damnation éternelle les pécheurs les plus impardonnables. Quoique, selon la norme théologique, Marie n'opère ses sauvetages que par l'intercession du Christ, une myriade de récits de miracles circulent en réalité dans toute l’Europe entre le XIIIe et le XVe siècle, qui la présentent comme une sorcière autonome et toute-puissante, dominant les anges et les démons. À rebours de la notion conventionnelle d'une Madone toute en réserve, nous voyons apparaître ici l’image d’une femme affirmant hardiment son pouvoir, au sein d’une culture chrétienne médiévale pourtant connue pour faire taire les voix féminines.
C'est cet imaginaire négligé du pouvoir féminin que Lila Hajosi, directrice de l'ensemble Irini, cherche à retrouver pour ce premier projet avec Ictus. Elle se penchera notamment sur les Cantigas de Santa María, composés à la cour du roi Alphonse X de Castille dans la seconde moitié du XIIIe siècle. Il s'agit de l'un des plus grands recueils de récits de miracles de Marie, presque tous mis en musique sous forme de ballades. Adaptés à des mélodies profanes bien connues, les textes racontent les interventions de Marie en faveur de pécheurs comme Théophile, ou de religieuses séduites, tout cela d'une manière saisissante et vivante, soulignant la réalité quotidienne de son pouvoir divin.
La parole s'est faite chair
C'est par le biais d'un édifice croissant de liturgie, de fêtes, de messes et de prières que la dévotion mariale est devenue une constante de la vie quotidienne vers 1200 dans le monde chrétien romain. C'est sans doute pour l'une de ces cérémonies mariales que Pérotin, célèbre rénovateur de la musique de la cathédrale Notre-Dame de Paris, a écrit son conductus monophonique Beata Viscera. La poésie latine rimée de Philippe le Chancelier célèbre la mystérieuse conception du Christ en Marie, qui, fécondée par la parole de Dieu, a pu donner naissance à son fils tout en restant vierge. L'invocation explicite de la chair de Marie dans le premier vers — beata viscera se traduisant par « entrailles bénies » — est intrigante lorsqu'on la lit dans le contexte de la négation du corps féminin sensuel de l'Église médiévale. Inspirés par les « entrailles » du conductus de Pérotin, Hajosi et les chanteuses d’Irini retourneront cet idéal ascétique médiéval.
Ils interprèteront la chanson avec des percussions corporelles, laissant parler la force créatrice de leurs corps, évoquant davantage un groupe de Bacchantes frénétiques que l'image plus familière d’une vierge qui ne serait « rien d'autre que des oreilles, avec juste un peu de bouche, des yeux et autant de mains et de jambes qu'il en faut pour tendre la main et la suivre », pour reprendre les mots de l'intellectuelle féministe Luce Irigaray. En effet, comme le suggère Irigaray, il est également possible d'interpréter l'incarnation de Dieu par l’entremise de Marie comme l'expression ultime de la création artistique :
« Qu'est-ce que cela signifie, le *verbe fait chair *? Comment expliquer toutes les œuvres d'art auxquelles cette prophétie a donné naissance ? Quelle énergie leur a permis de s'enraciner et de s'épanouir, à travers les siècles, comme des lieux où le divin vit et respire ? Ne voit-on pas ici à l’œuvre le désir et le partage de la chair ? N’y a-t-il pas du chant ? De la peinture? De la sculpture ? De la parole ? »
Un aperçu de la vie musicale des pèlerins médiévaux suggère que la corporalité trouvait bel et bien sa place dans la dévotion religieuse mariale. Le Llibre Vermell de Montserrat (1399) donne un aperçu de l'environnement sonore du sanctuaire de Marie dans le couvent de Montserrat, un important sanctuaire de pèlerins du XIe siècle situé dans les montagnes près de Barcelone. La Vierge y est toujours vénérée comme source de fertilité et de joie. Le Llibre Vermell contient dix chants destinés au sanctuaire. Certains, comme « Cuncti simus concanentes », ont une allure de danse parfaitement séduisante.
Une petite note accompagnant les pièces du manuscrit suggère que l'atmosphère parmi les visiteurs de la rue, rassemblés au sanctuaire, ne manquait pas d'être assez exubérante : « Les pèlerins qui veulent chanter et danser ne doivent chanter que des chansons chastes et pieuses. C'est pourquoi certaines sont notées ici ». On ne peut qu'imaginer ce qui s’y passait avant prescription de ces chants pieux !
Déesses, mantras et nombres
L'image d'une Marie toute puissante sauvant les pécheurs, sans le Christ à ses côtés, n’allait pas de soi dans la tradition chrétienne. Même si son pouvoir sur l'Enfer était justifié par son impressionnante pureté, exemptée de tout péché, l'autonomie de Marie en tant qu'impératrice de l'enfer dérangeait tant le Concile de l'Église catholique que celui-ci a finalement statué pour l'interdiction de cette imagerie. Dans la mythologie indienne, en revanche, les puissantes déesses guerrières sont omniprésentes. Et beaucoup moins sereines. Alors que Marie reste souriante, même lorsqu'elle cogne le démon, Durga et Kali sont parées de guirlandes de crânes ensanglantés, armées d'une épée, d'un bouclier et « d'yeux de la couleur de la fumée ». Destructrice ou protectrice, la divinité féminine joue un rôle important dans le Mahābhārata. Cette vaste épopée sanskrite de près de 100 000 vers, dont le récit prétend englober l’entièreté tout ce qui existe, est considérée comme l'une des sources les plus importantes de la pensée religieuse et sociale de l'Asie du Sud. Elle a été composée entre 400 avant et 400 après Jésus-Christ, en s'inspirant de traditions orales plus anciennes, et est devenue omniprésente dans l'expression artistique de l'Asie du Sud, sujet de danse, de chanson, de roman et d'émissions de télévision. Dans l'Inde moderne, ses personnages féminins sont devenus des symboles populaires de l'émancipation des femmes et des points de convergence pour les réécritures féministes.
Attiré par « le son de la langue » dans la récitation des versets sanskrits du Mahābhārata, le compositeur italien Riccardo Nova intègre depuis 2014, dans son propre univers sonore cyclique et microtonal, des fragments de cette épopée au récit non linéaire, voire labyrinthique. Il le fait en collaboration avec Varijashree Venugopal, une chanteuse experte en musique carnatique, la musique classique de l'Inde du Sud, dans laquelle Nova s'est immergé depuis les années 1990. Plus récemment, son langage musical hybride en est venu à faire référence à la polyphonie médiévale, ce qui résonne merveilleusement avec les chants mariaux de ce projet.
Au centre du kaléidoscope d'histoires du *Mahābhārata *se trouve le récit d'une guerre violente entre deux groupes de cousins, les cinq frères divins Pāṇḍava et les cent démoniaques Kauravas. Les frères divins finissent par l'emporter, mais la guerre laisse les deux armées et le monde entier au bord de la destruction. La nouvelle œuvre qu’écrit Riccardo Nova pour Ictus, Venugopal et Irini se concentre sur le 11e des 18 livres de l'épopée, le « Livre des femmes », où les sœurs, les épouses et les mères pleurent les guerriers tués et déplorent la guerre. Mais tout comme les Pāṇḍavas à la recherche de la victoire, Nova commence son travail en invoquant la déesse guerrière Durga par un mantra. Il a choisi un mantra védique traditionnel, le mantra Ekā, essentiellement constitué d’une série de nombres représentant différents pouvoirs demandés au dieu. Récitée sur quelques notes seulement, la stricte structure métrique du mantra sera renforcé par une vigoureuse percussion corporelle, faisant de l'invocation sonore de la déesse un rappel de la Beata Viscera toute en chair de Pérotin.
Nova a composé également un nouveau mantra pour Kunti, la mère des frères Pāṇḍava qui se lamente avec les femmes dans le 11e livre. Malgré un mari impuissant, Kunti a conçu ses fils avec différentes divinités, en s’aidant d’un puissant mantra. Comme pour la naissance virginale de Marie, ici aussi la parole s'est faite chair. Le mantra de Kunti, sobrement décrit dans le Mahābhārata, reçoit un corps sonore du compositeur. Il transformera le chant monophonique commun de la récitation mantrique en une polyphonie microtonale à quatre voix, créant une myriade de couleurs harmoniques complexes : toutes dérivées de cette séquence magique de nombres dans le mantra Ekā.
L'approche de Nova n'est pas sans rappeler la conception mathématique complexe de la composition, caractéristique du style ars subtilior du Manuscrit de Chypre (Codex Turin J.II.9), un autre trésor de chants de dévotion mariale qui sera exploré dans le cadre de ce projet. Dans ce recueil rarement joué du début du XVe siècle, destiné à la cour française qui contrôlait Chypre depuis l'époque des croisades, on trouve certaines des expressions musicales les plus audacieusement complexes du culte de Marie. Célébrant presque toute la litanie des idéaux qui lui sont attribués — de sa beauté, vénérée dans la poésie amoureuse de la cour, à son amour maternel, en passant par sa « vertu ineffable » et son « océan de grâce » — ces motets isorythmiques superposent de multiples rythmes et textes dans une dense constellation d'ordre métrique et symbolique, destinée à être décodée par les oreilles divines.
Texte d'Anna Vermeulen
Agenda for this project
- Date Show Location
-
Thu 07.08 The Book of Women (with Irini) MA Festival - Brugge - Belgium
- Date Show Location
-
Sat 06.09 The Book of Women (with Irini) Musikfest - Bern - Switzerland
-
Mon 08.09 The Book of Women (with Irini) MITO Settembre Musica - Milano - Italy
-
Tue 09.09 The Book of Women (with Irini) MITO SettembreMusica - Torino - Italy
- Date Show Location
-
Wed 08.10 The Book of Women (with Irini) Roma Europa - Roma - Italy